Dzień Jeża to jedno z wielu pozornie dziwnych świąt w kalendarzu. Dlaczego mamy bowiem świętować z okazji istnienia małego kolczastego ssaka? Odpowiedź jest prosta. Jeże bez odpowiedniej ochrony wkrótce wyginą, a wtedy pozostaną w naszej pamięci jedynie jako ilustracje z książek dla dzieci, z nieodzownym jabłkiem na kolczastym grzbiecie. Dlatego warto wspomnieć jeże w ich Dzień.

W Polsce występują dwa gatunki jeży: jeż wschodni (Erinaceus concolor ), którego spotkać można na terenie niemal całej Polski, oraz jeż Europejski lub zachodni (E. europaeus), którego wschodnia granica zasięgu przebiega przez Śląsk, Ziemię Lubuską oraz Pomorze Szczecińskie. Występuje w klimacie umiarkowanym na terenie od zachodniej Europy po Skandynawię i północno-zachodni obszar europejskiej części Rosji.

Jak wygląda jeż?

Jeż jest największym ssakiem owadożernym w Polsce. Jego rozmiary sięgają od 13,5 do 35 cm, a waga wynosi od 400 do 1900 g. Jego wierzch pokrywają szarobrunatne kolce, a brzuch biało-szare futerko. Ma malutkie oczy i krótkie zaokrąglone uszy, które praktycznie w całości są ukryte w futerku, oraz  2 do 5 cm ogonek. Charakterystyczna dla jeża jest okrywa z kolców, powstałych z przekształconych włosów. Kolce są prążkowane przemiennie biało i szaro-brunatno. U młodych zaraz po urodzeniu są miękkie, mają biały kolor i ukryte są pod skórą. Wraz z wiekiem twardnieją i stają się ciemniejsze. Jeże występujące w Europie Zachodniej mają stronę brzuszną pokrytą brązowymi włosami, jeże z Europy Wschodniej – białymi. Silny podskórny mięsień okrężny umożliwia zwijanie się w kulę i pionowe ustawienie kolców, co w znacznym stopniu zabezpiecza jeże przed naturalnymi wrogami. Kiedy jest zwinięty, nie widać ani jego pyszczka, ani nóg, dzięki czemu drapieżnik nie jest w stanie go okaleczyć. Wydłużony pysk jest zaopatrzony w ostre zęby, za pomocą których jeż radzi sobie nie tylko z dżdżownicami, ale również zagryza węże. Oczy małe i wypukłe, część twarzowa w kształcie stożka zakończona jest zawsze wilgotnym nosem stanowiącym narząd dotyku.

Dokąd tupta nocą?

Jeż prowadzi nocny tryb życia. Zamieszkuje widne lasy z bogatym podszyciem, zarośla, obrzeża obszarów zabudowanych, także parki miejskie i ogrody. Wiele jeży ginie na drogach, gdyż chętnie przebywają one na obrzeżach wsi i małych miasteczek, gdzie znajdują pożywienie. W bardzo nieznacznym stopniu jest u jeży rozwinięty terytorializm, chociaż wcześniej sądzono, że zasiedlają ściśle określone terytoria. Zamieszkuje wprawdzie pewien obszar, ale nie traktuje na nim innych przedstawicieli swego własnego gatunku jak intruzów. Nie wchodzi z sąsiadami w zwadę o pokarm, a jedynie o gotową do rozrodu samicę. Walka polega na przepychaniu się i rodzaju uderzeń bokserskich, a ma na celu wypędzenie przybysza. Poza tym obszary zasiedlane przez poszczególne osobniki często mogą się wzajemnie przenikać i nie dochodzi do wyznaczania osobnych terytoriów.Wykorzystują pryzmy kompostowe i inne kryjówki do przezimowania.

Jeż hibernatus

Jeże są aktywne w czasie sezonu wegetacyjnego, zapadając w niekorzystnej dla nich porze roku w sen zimowy. Przygotowują się do niego, gdy temperatura otoczenia spada w przeciągu kilku dni poniżej 10 °C. Większość procesów fizjologicznych w ich organizmie ulega spowolnieniu. Ciepłota ciała dość długo obniża się, aż osiągnie ok. 5–6 °C. Jest ona regulowana o tyle, że przy znacznych spadkach temperatury zewnętrznej wzmagają się odpowiednie procesy przemiany materii, utrzymując ją na stałym poziomie. „Automatyczny regulator temperatury” wyrównuje straty ciepła i nie dopuszcza, by ciepłota ciała spadła poniżej punktu zamarzania tkanek, co spowodowałoby śmierć zwierzęcia. W odpowiednio wybranej i dobrze osłoniętej kryjówce zimowej jeże nie mają z tym większych problemów. Śpią w gnieździe przygotowanym w liściastej ściółce, zwinięte w ciasną, regularną kulę, którą z trudem można otworzyć. Na kryjówkę wybierają najczęściej stertę liści lub pryzmę kompostu. Budzą się na wiosnę, gdy temperatura otoczenia podniesie się do ok. 15 °C. Niekiedy nagły wzrost temperatury zimą myli je i wyrywa ze snu. Może to być bardzo szkodliwe, gdyż tracą wtedy zasoby energetyczne, które mogą się okazać niezbędne dla przetrwania przedłużającego się okresu zimowego.Wraz ze wzrostem temperatury w marcu lub kwietniu serce zaczyna bić żywiej. Wzrasta liczba oddechów i wkrótce zwierzę osiąga zwykłą ciepłotę ciała wynoszącą 35 do 37 °C. Wykorzystywana jest do tego pozostała część tkanki tłuszczowej, odłożonej w okresie poprzedzającym zimowanie. Po przebudzeniu jeż bardzo intensywnie żeruje i dużo pije, starając się wyrównać spowodowane wielomiesięcznym postem ubytki masy ciała. Wędruje pokonując wiele kilometrów w poszukiwaniu miejsc obfitujących w pokarm.

Uważa się, że jeż nosi na swoim grzbiecie owoce i grzyby, które znosi do „domu” i robi z nich zapasy. Jest to jednak nieprawda. Nie tylko dlatego, że trudno byłoby jeżowi zarzucić sobie coś tak dużego na grzbiet, ale też ze względu na skład jego diety. Zwierzęta te są wszystkożerne. Nie pogardzą płazami, jajami ptasimi, grzybami i owocami. Na pokarm jeży składają się głównie ślimaki, jaszczurki, węże, szarańczaki, chrząszcze i inne owady, niekiedy żaby, małe gryzonie, jaja i pisklęta ptaków, a czasami padlina i owoce opadłe z drzew. Jednak głównym składnikiem pokarmu z uwagi na masowe występowanie i łatwość zdobycia są dżdżownice. Jeż chyba jako jedyny ssak potrafi zjadać ropuchy, gdyż jest niewrażliwy na ich jad. Słynie także z umiejętności polowania na jadowite węże, np. żmije. W walce ze żmiją zwierzęciu pomaga zbroja z kolców i wysoka odporność na jad przeciwnika.

Kolczasta miłość

Samica jeża rodzi dwukrotnie w ciągu roku do 7 młodych. Ciąża trwa ok. 2 miesiące. Kojarzenie się par odbywa się od marca do czerwca. Samce szukają samic, które początkowo usiłują uniknąć spotkania oraz podejmują próby ucieczki, ale samce nie dają za wygraną. Początkowo samica odpędza zbliżającego się od tyłu samca, ale wkrótce para zaczyna biegać wkoło. Taki „występ” może trwać godzinami. Jest zwykle niezbędny, by samicę właściwie przygotować do kopulacji. Gdy następuje ten moment, samica układa kolce płasko na grzbiecie i przyciska ciało do ziemi. Długo panował mylny pogląd, że jeże z uwagi na kolce kopulują leżąc na grzbiecie. W rzeczywistości tak nie jest. Nie ma także żadnych problemów z rodzeniem się młodych, ponieważ ich kolczasta okrywa jest bardzo miękka. Młode przychodzą na świat ślepe. Oczy otwierają im się po upływie 2 tygodni. Dopiero wtedy ich początkowo białe kolce ciemnieją i twardnieją. Młodymi opiekuje się tylko matka. Kontakt z matką w czasie pierwszych wycieczek młode utrzymują wydając wysokie, świergotliwe dźwięki. Jeśli młode urodzą się zbyt późno, to często nie są w stanie osiągnąć masy ciała niezbędnej do przetrzymania okresu zimowego. Masa ta wynosi przeciętnie 700 g, jednak w dużym stopniu zależy od czasu trwania zimy i panujących wtedy temperatur. Młode do samodzielnego życia zdolne są już po 6 tygodniach. Wysoka płodność jeży zapewnia im przetrwanie, także w tych okresach, gdy nagłe nawroty zimy uniemożliwiają niektórym osobnikom przeżycie. Wydaje się, że śmiertelność wśród młodych ma mniejsze znaczenie dla ciągłości populacji niż znaczne straty na trasach komunikacyjnych. Dożywają wieku 10 lat.

Jeż europejski w Polsce od 2014 roku podlega częściowej ochronie gatunkowej. W latach 1952–2014 objęty był ochroną ścisłą.

Nie zawsze nietykalne

Mimo bojowego uzbrojenia jeż ma też swoich wrogów, do których należą psy, lisy, borsuki i sowy. Jednak największym naturalnym wrogiem jeży są pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne. Szczególnie uciążliwe są kleszcze. Zaatakowany przez nie zwierzak nie może się bowiem podrapać ani ich usunąć spośród swoich igieł. Często pasożytuje na nim tak duża liczba pajęczaków (nawet do 60 sztuk), że doprowadza jeża do osłabienia lub nawet śmierci. Niestety, człowiek również stanowi poważne zagrożenie dla tego sympatycznego zwierzęcia. Jeż, szukając padliny na szosach, często sam staje się ofiarą samochodów. Kierowcy próżno mają nadzieję, że zwierzę ucieknie. Jeż bowiem zwija się w kulkę i czeka, aż zagrożenie minie.

Jeż nie obawia się bliskości człowieka. Łatwo daje się oswoić, zwłaszcza gdy wystawimy dla niego miseczkę z jedzeniem. Pamiętajmy jednak, że jeż w Polsce jest pod ochroną, a trzymanie go w domu jest prawnie zakazane.

Ciekawostki:

• • Dawniej używano krwi, części ciała i prochów jeża do produkcji lekarstw. Tylna ćwiartka tułowia zwierzęcia zmieszana ze smołą lub żywicą miała działać na porost włosów.
  •  Uważano, że jeśli jeż zamieszkał w okolicy domostwa, przynosił szczęście.
  • W Rzymie w IV w p.n.e. jeże były hodowane na mięso i igły, które wykorzystywano jako wrzeciono.
  • Igły jeża znalazły zastosowanie m.in. jako igły prosektoryjne oraz zamocowane na wymionach bydła miały odzwyczajać cielęta od picia mleka.
  • Dzisiaj jeż znany jest jako pożyteczny padlinożerca, sanitariusz ogrodów i parków, wpływa również na ograniczenie liczebności szkodników upraw i ogrodów.

Światowy Dzień Nauki dla Pokoju i Rozwoju